Στη μακρόχρονη πορεία του από το 1885 μέχρι σήμερα ο παρά την Οδηγήτρια οικίσκος που έζησε τα παιδικά του χρόνια ο Φώσκολος προσήλκυε πάντα την προσοχή, το σεβασμό και την υπερηφάνεια των Ζακυνθινών. Στο διάστημα αυτό, που η ακμή εναλλασσόταν με την παρακμή και την καταστροφή ακολουθούσε η αναδημιουργία, πάντα υπήρχαν οι φωνές εκείνες που τόνιζαν την υποχρέωση της Ζακύνθου απέναντι στο άξιο τέκνο της, τον ποιητή των Τάφων. Πάντα υπήρχε η έγνοια για τη διαφύλαξη και διάσωση της μνήμης και την απόδοση του οφειλόμενου σεβασμού και τιμής στον ποιητή και το σπίτι του και η διαμαρτυρία όταν κινδύνευαν αυτά από ανθρώπινη αδιαφορία ή αμέλεια.

Αποτέλεσμα δημοσιευμάτων και διαμαρτυριών ήταν η διάσωση από την κατεδάφιση το 1885 του ετοιμόρροπου και ακατοίκητου τότε οικίσκου με την αγορά του από το Δήμο Ζακυνθίων το 1886.

Αποτέλεσμα των προσπαθειών λίγων συμπολιτών μας ήταν και η ανέγερση της σημερινής οικίας Φωσκόλου.

Το πού ακριβώς γεννήθηκε ο Φώσκολος δεν είναι γνωστό. Ο Δεβιάζης που είχε ερευνήσει στο προσεισμικό Αρχειοφυλακείο αναζητώντας την πληροφορία αυτή δε βρήκε κάτι σχετικό. Ο Κονόμος αναφέρει ότι γεννήθηκε στο σπίτι της οικογένειας Σπαθή, πατρικό της μητέρας του, στη συνοικία των Αγίων Αποστόλων, όπου είχε τελεστεί και ο γάμος των γονιών του.

Στο σπίτι της συνοικίας της Οδηγήτριας, στα Μπαρακιώτικα, ιδιοκτησίας Διον. Χαριάτη, εγκαταστάθηκε η οικογένεια τον Οκτώβρη του 1780, όταν ο Νικόλαος ήταν σχεδόν τριών ετών, και διέμεινε εκεί μέχρι το 1785, που μετακόμισε στο Σπαλάτο της Δαλματίας. Σύμφωνα με το ενοικιαστήριο συμβόλαιο του συμβολαιογράφου Ιω.Φραντζή τότε, το 1780, το σπίτι ήταν μονώροφο, ανάμεσα σε δύο ψηλά κτίρια, απέναντι σχεδόν από την εκκλησία της Οδηγήτριας, είχε «πόρτεγο, δύο κάμερες, ένα καμεράκι, μαγερείο και σοφίτα».

Στο πέρασμα του χρόνου το σπίτι άλλαξε πολλούς ιδιοκτήτες, είχε διάφορες χρήσεις και παραμελήθηκε.

Η Δημοτική αρχή ενώ είχε αργοπορήσει και δεν κατάφερε να πάρει η Ζακυνθος τα οστά του ποιητή από την Αγγλία δεν ασχολήθηκε καθόλου με το σπίτι του. Και έτσι ενώ όλοι τιμούσαν τον ποιητή δεν είχε γίνει κανένα έργο κανένα μνημείο που να το αποδεικνύει, και να δηλώνει την Ζακυνθινή καταγωγή του.

Βέβαια και λέσχη Φώσκολος από το 1843 είχε ιδρυθεί και το Δημοτικό Θέατρο το 1870 ονομάστηκε Φώσκολος και ανάγλυφη πλάκα με τη μορφή του ποιητή στην πρόσοψη του εντοιχίστηκε τότε. ¨Όμως περί το 1880 καθώς το αναζητούσαν οι ξένοι επισκέπτες είχε τεθεί πλέον επιτακτικά θέμα σπιτιού του Φώσκολου. Και 100 χρόνια μετά από τότε που το κατοίκησε ο ποιητής υπήρχαν φωνές που ζητούσαν να επισκευαστεί, να τεθεί κάποια επιγραφή και να δοθεί το όνομα του ποιητή στο δρόμο που αυτό βρισκόταν.

Κρίμα στ’ αθανατό σου πλούτος κρίμα
να β’οσκη τόση λέρα και ασχημότη.
Ντροπή! η Φραγκιά σηκώνει κι άλλο μνήμα
του ποιητή , που συ άκουσες την πρώτη
θεία του λαλιά , το πρώτο κλάψιμό του
όταν στη γη εστάλη αφ' το θεό του.

Κι είπε το σπίτι:

Ετοιμόρριχτο, βρώμηο, ως γέρνω εμπρός σας
καθρέφτης θάμαι για το πρόσωπό σας!

έγραφε το 1881 ο Τσακασιάνος καυτηριάζοντας την αδιαφορία των συμπολιτών του.

Περιγραφή του σπιτιού, όπως ήταν λίγο πριν αγοραστεί από το Δήμο, έδωσε ο Γρηγ . Ξενόπουλος . […]Χαμηλή , μονώροφος, γράφει στην Εστία Αθηνών το 1889, με δύο μόνον παράθυρα , σμυκρινομένη περισσότερον μεταξύ των υψηλών αυτής γειτόνων, κρύπτει υπό τα χονδροειδή αυτής επιχρίσματα την άκομψον και πεπαλαιωμένην αυτής όψιν. […] Είχε καταντήσει ελεεινός και ετοιμόρροπος, σημειώνει, ώστε από ετών δεν κατωκείτο πλέον. Το υπόγειον ήτο οινοπωλείον . και από της μικράς αυλής ήτις είδε τα παιδικά σκιρτήματα του ποιητού αντήχουν μεθύσων ρινοφωνίαι..[..].

Ο τελευταίος ιδιοκτήτης του σπιτιού ο μεγαλέμπορος Ηλίας Μακρής Παχυγιάννης, το 1885 ζήτησε από τη Δημοτική αρχή άδεια κατεδάφισης για να την ανοικοδομήσει. Τότε ξέσπασαν δια του τύπου διαμαρτυρίες. Ο Σπ. Δεβιάζης και ο Ανδρέας Μαρτζώκης πρωτοστάτησαν με δημοσιεύματά τους που ανάγκασαν τη Δημοτική Αρχή να μην εκδώσει την άδεια κατεδάφισης μέχρι να συγκληθεί το Δημοτικό Συμβούλιο το οποίο εν συνεχεία αποφάσισε την αγορά της από το Δήμο Ζακυνθίων.

Ο παρά την Οδηγήτρια οικίσκος δεν ήταν το μόνο σπίτι που κατοίκησε ο Φώσκολος Μετά το θάνατο του πατέρα του και την επιστροφή της οικογένειας από το Σπαλάτο στη Ζάκυνθο το 1788 φιλοξενήθηκε λόγω οικονομικών δυσχερειών στο σπίτι της Ιωάννας Σπαθή Μιχαλίτση, αδελφής της μητέρας του, μετέπειτα συζύγου σε β΄ γάμο του Αντωνίου Σωμερίτη, στη συνοικία Αγίου Ελευθερίου. Εκεί πέρασε τα εφηβικά του χρόνια μέχρι τις αρχές του 1793, που εγκατέλειψε οριστικά τη Ζάκυνθο σε ηλικία 15 ετών. Το σπίτι αυτό «ο παρά την Ανάληψιν οικίσκος ιδιοκτησίας Στήθου …» τότε, κατεδαφίστηκε πριν από το 1885. Γ’ αυτό ο Ανδρεας Μαρτζωκης προέτρεπε το Δήμαρχο Λουκά Καρρέρ να μην «ανεχθεί ποτέ να ίδη, πραγματοποιουμένην ομοίαν ιεροσυλίαν της προ ετών διαπραχθείσης, της καταστροφής ετέρου μνημείου δόξης, της κατεδαφίσεως δηλονότι, του οικήματος, εν ω ο συμπολίτης και εφάμιλλος του Σολωμού μείραξ ων κατώκησεν» , σημειώνοντας ότι κατέχει «καλλιτεχνικώτατον σχεδιογράφημα του οικήματος τούτου, και ίσως το μοναδικόν όπερ υπάρχει εν Ζακύνθω». Σχέδιο του σπιτιού αυτού, οικία της Ιωάννας Σπαθή Μιχαλίτση , δημοσίευσε το 1990 λίγο πριν πεθάνει ο Ντ. Κονόμος και αργότερα και ο Διον. Μουσμούτης ως οικία Σωμερίτη.

Το σπίτι της Ιωάννας Σπαθή Μιχαλίτση, αδελφής της μητέρας του ποιητή, στη συνοικία του Αγίου Ελευθερίου, όπου έζησε ο Φώσκολος στα εφηβικά του χρόνια (από το βιβλίο του Ντ. Κονόμου, Πηγές και μαρτυρίες για την παιδική κι εφηβική ζωή του Νικολάου Φώσκολου στη Ζάκυνθο. Αθήνα 1990

Ο παρά την Οδηγήτρια οικίσκος όμως, ο οποίος διασώθηκε και στον οποίο έζησε όλη η οικογένεια μαζί και διαμορφώθηκε εκεί ο χαρακτήρας του Φώσκολου στα πρώτα παιδικά του χρόνια, είναι αυτός που θεωρείται ως το Σπίτι του Ποιητή. Την αγορά του σπιτιού, το 1886, ακολούθησε η επισκευή του και η εντοίχιση στην πρόσοψη του αναμνηστικής πλάκας το 1892, επί Δημάρχου Αναστασίου Λούντζη. «Οικία ένθα εγεννήθη Ούγος ο Φώσκολος τη 26η Ιανουαρίου 1778 αγορασθείσα υπό του Δήμου προς αιωνίαν ανάμνησιν ετέθη ψηφίσματι Δημ.Συμβουλίου 1892.

Σχεδιάγραμμα της οικίας Ούγου Φωσκόλου 1892 και η επιγραφή που τέθηκε στην πρόσοψη [ Από το φυλλάδιο Αππκαλυπτήρια της αναθηματικής πλακός επί της γενεθλίου οικίας Ούγου Φωσκόλου. Εν Ζακύνθω 1892

Γενική ήταν η ικανοποίηση και ο ενθουσιασμός και όλος ο πνευματικός κόσμος χαιρέτησε το γεγονός.

Ανοίξατε…Ανοίξατε την θύραν της οικίας
Όπου ο μεγάλος ποιητής των Τάφων εγεννήθη[...]
.................................................................
τουρανοκάτοικου αετού η φωλεά ας γίνη
Ιερό προσκυνητήριο στην ορφανή πατρίδα
Στας ερχομένας γενεάς δόξης μνημείον ας μείνη
Ως μία της αγάπης μας στην μνήμη του σελίδα

έγραφε ο Διον.Ηλιακόπουλος και ο Τσακασιάνος που είχε καυτηριάσει πριν την αδιαφορία για το σπίτι χαιρέτιζε τώρα τον ποιητή

"που προχωρεί και μπαίνει
Στο χτίριο που ως κι η αράχναις του μιλούνε
Κ’ όλην εκεί καλεί την οικουμένην".

Ο Δήμαρχος Λουκάς Καρρέρ θεώρησε τη λειτουργία στο σπίτι αυτό Δημοτικής Φωσκολιανής Βιβλιοθήκης ως την καταλληλότερη χρήση της οικίας Φωσκόλου. «Ο Άρχων του Δήμου, γράφει ο Δεβιαζης, αποφάσισε να είνε η έδρα δημοτικης Φωσκολιανης Βιβλιοθηκης και παρά ειδήμονος να ερμηνεύονται τα αθάνατα του Φωσκόλου έργα». Έτσι ιδρύθηκε το 1888 η Φωσκολιανή Βιβλιοθήκη ανοικτή στο κοινό , που είχε σκοπό όχι μόνο να περισυλλέξη και να προβάλει τα έργα και κάθε τι σχετικό με τον ποιητή αλλά και να συγκεντρώσει εκεί και «άλλου είδους βιβλία χρήσιμα προς μελέτην, χειρόγραφα, εικόνες, αρχαιότητες και κάθε τι που είχε ιστορική αξία με τη φιλοδοξία να γίνη ανταξία του ονόματος με το οποίο κοσμείτο».

Η Βιβλιοθήκη λειτούργησε αμέσως με βιβλία που προήρθαν κυρίως από δωρεές, με πυρήνα 400 βιβλία που δώρισε ο Δεβιάζης αλλά και από αγορά του Δήμου Ζακυνθίων. Άμισθος έφορος μετά από πρόταση της Φωσκολιανής επιτροπής τοποθετήθηκε ο Δεβιάζης. Η επιτροπή αυτή στην οποία είχε ανατεθεί το ζήτημα και οι διαπραγματεύσεις της αγοράς της οικίας αποτελείτο από το Δημαρχιακό Πάρεδρο Αντ. κόμη Φλαμπουριάρη, το δημοτικό Σύμβουλο Ιωάννη Παπαδάτο, τον πρόξενο της Ιταλίας Κωνστ. Μεσσαλά και τους Ιω.Δομενεγίνη, Ιω. Πλέσσα, Μέμνονα Μαρτζώκη και Σπ.Δεβιάζη.

Το σπίτι του Φώσκολου και η Φωσκολιανή βιβλιοθήκη με έφορο το Σπ.Δεβιάζη από το 1889 και για πολλά χρόνια μέχρι και λίγα χρόνια πριν το θάνατό του το 1927, γνώρισαν περιόδους ακμής. Δωρεές βιβλίων, φυλλαδίων, χειρογράφων και κειμηλίων πλούτιζαν το περιεχόμενο της Βιβλιοθήκης και μελετητές και επισκέπτες περνούσαν το κατώφλι του σπιτιού με σεβασμό στη μνήμη του ποιητή.

Οι Ιταλοί μελετητές του Φώσκολου οι G.Martinetti, Antona Traversi, Grotta, A.Giordano και πολλοί άλλοι δώρισαν τότε βιβλία και οι ζακυνθινοί Δημ. Κ. Ναράντζης , συγγενής του ποιητή, δυσεύρετες εκδόσεις έργων του Φώσκολου με ιδιόγραφες υπογραφές του, Ζώης, Τσακασιάνος, Μαρτζώκης κ. ά. Χειρόγραφα δώρισαν ο Σπ. Πελεκάσης, τα χειρόγραφα του πατέρα του, ιατροφιλόσοφου Δημητρίου Πελεκάση, τα χρονικά Ζακύνθου, και το χειρόγραφο με τη μετάφραση του Πάστορ Φίδο από το Μιχ. Σουμάκη , ο Αντ.Φλαμπουριάρης, χάρτη τοπογραφικό του Κάστρου της Ζακύνθου και άλλοι πολλοί οι Κ. Βλασσόπουλος, Κ. Θεριανός, Δημ. Μάτεσης, Γεώργιος Μάνεσης, Γεώργιος Βερύκιος , Σπ. Κούρτσολας, Ανδ. Λασκαράτος και συγκεντρώθηκαν χειρόγραφα του Διον .Θερειανού, επιστολές του Σολωμού, του Τερτσέτη, του Αντωνίου Μάτεση, αλληλογραφία του Γεωργ Βερύκιου με τους Λομβάρδο, Μομφεράτο Αριστ. Βαλαωρίτη, Π. Βράιλα κ.α , αλληλογραφία του Ανδρ. Μαρτζώκη με Κολότζη και Α. Βιαγκίνη σχετική με την οικία Φωσκόλου, μεταφράσεις νεανικών ποιημάτων του Φώσκολου από τον Αριστ. Καψοκέφαλο, κώδικες και πατριαρχικά έγγραφα, ιστορικά, ποιήσεις, βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες, που αφορούσαν το Φώσκολο και άλλα. Το εσωτερικό του σπιτιού κοσμούσαν πορτραίτα των Αγγ. Κονόμου αναδόχου του ποιητή, Αντωνίου Μαρτελάου, δασκάλου του, έργα των Κουτούζη και Καντούνη, πορτραίτα των Μαντζόνι, Κορνήλιου Ιωάσαφ, Ιουλίου Τυπάλδου, Κατηφόρη και άλλων.

Για το άγνωστο και χαμένο σήμερα περιεχόμενο της οικίας Φωσκόλου οι πληροφορίες και οι ειδήσεις αυτές είναι πολύτιμες.

Στον οικίσκο και τη βιβλιοθήκη αναφέρεται ο Λουδοβίκος Σαλβατώρ που επισκέφτηκε το 1900 τη Ζάκυνθο και διασώζει και φωτογραφία της πρόσοψης του σπιτιού και του εσωτερικού της βιβλιοθήκης με την εικόνα του Φώσκολου σε περίοπτη θέση.

Η οικία Φωσκόλου το 1904 (από το βιβλίο Zante του Λουδοβίκου Σαλβατώρ)

Το πορτραίτο του Ούγου Φώσκολου και άποψη του εσωτερικού της Φωσκολιανής Βιβλιοθήκης το 1904. (Από το βιβλίο Zante του Λουδοβίκου Σαλβατώρ)

Ο Δήμος Ζακυνθίων, στον οποία ανήκε το σπίτι και η βιβλιοθήκη Φωσκόλου, είχε τη διαχείριση τους και ανάλογα με τις οικονομικές δυνατότητές του, φρόντιζε πάντοτε για την συντήρηση τους εγγράφοντας στα σχετικά κεφάλαια του προϋπολογισμού του κονδύλια για επισκευές του δημοτικού οικίσκου, για μισθοδοσία φύλακα- βοηθού του άμισθου εφόρου, για εμπλουτισμό της Βιβλιοθήκης και για συνδρομή ετήσια για τα λειτουργικά της έξοδα. Όταν οι ανάγκες το απαιτούσαν κάλυπτε και τις έκτακτες δαπάνες.

Σε εποχές κακής οικονομικής κατάστασης του Δήμου τα κονδύλια περικόπτονταν ή καταργείτο η θέση του φύλακα-βοηθού, πολλές φορές από τη Νομαρχία, χωρίς τη σύμφωνη γνώμη του Δημοτικού Συμβουλίου, και παρά τις διαμαρτυρίες και τις εφέσεις του προς το Υπουργείο Εσωτερικών.

Για την περικοπή των εξόδων μάλιστα το 1893 ο τότε Νομάρχης Παν. Ματαράγκας διατύπωσε τη γνώμη, γνώμη που είχε βρει και υποστηρικτές ότι « έπρεπεν αύτη να συγχωνευθή προς την δημοσίαν και να τηρηθή μόνον εν τη οικία του Φωσκόλου τμήμα φωσκολιανόν, τα δε εν αυτή βιβλία τα μη αφορώντα τον Φώσκολον, να μεταφερθώσιν εις την Δημοσίαν ούτω δε ν’ απαλλαγή και ο κατάχρεως Δήμος των εκάστοτε περιττών εξόδων αυτής[…]».

Η δύσκολη εποχή για την οικία και τη Βιβλιοθήκη ξεκίνησε το 1913 λόγω της εκ των Βαλκανικών πολέμων 1912-1913 γενικής κακής οικονομικής κατάστασης του τόπου.

Στα χρόνια που ακολούθησαν, με τον παγκόσμιο πόλεμο, την ανώμαλη πολιτική κατάσταση, τον αποκλεισμό, τη Γαλλική Κατοχή (1916), τη Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή και τη συνωδά αυτών οικονομική κρίση, τη στάση εμπορίου και την πενία των δημοτών, ο Δήμος ελλείψει προσόδων περιήλθε σε οικονομική κατάσταση τέτοια πού αδυνατούσε παντελώς να συντηρήσει όπως θα έπρεπε τα δημοτικά κτίρια. Και ο οικίσκος Φωσκόλου ακολουθώντας την τύχη των δημοτικών κτιρίων είχε περιέλθει σε κακή κατάσταση, νερά έμπαιναν από τη στέγη και τα βιβλία «χαμαί και αναμίξ κείμενα εφθείροντο οσημέραι».

Επισκευές έγιναν το 1926 [ Δημαρχία Διον. Ιθακήσιου 1925-1929] υπό την πίεση διαμαρτυριών και δημοσιευμάτων για την άθλια κατάσταση σπιτιού και βιβλίων.

Το σπίτι του Φώσκολου [το πρώτο αριστερά] προ του 1940. Διατηρεί την πλάκα με την επιγραφή και είναι εμφανείς οι φθορές στην πρόσοψη. [ Επτανησιακά φυλλα Θ,1,1976]

Τότε επισκευάστηκε επανειλημμένως το εσωτερικό, το εξωτερικό και η στέγη του οικίσκου. Αναφερόμενος σε δυσμενή δημοσιεύματα ο Διον. Δάσης, πολιτικά προσκείμενος προς τη τότε Δημοτική αρχή, τόνιζε ότι οι διαμαρτυρόμενοι για την κατάσταση του οικίσκου θα έπρεπε να γράψουν διεξοδικά και για τις «ενέργειες και τις ακάματες προσπάθειες» που γίνονταν για τις επισκευές του σπιτιού, το οποίο όμως, όπως παρατηρούσε και συμπολιτευόμενη εφημερίδα, από καιρό και λόγω της μεγάλης ηλικίας του Δεβιάζη «ουδέποτε ή σπανιότατα ήνοιγε προς χρήσιν του κοινού».

Οπωσδήποτε ο εορτασμός της εκατονταετηρίδας του Φώσκολου το 1927 και η ανάγκη να είναι τότε σε καλή κατάσταση ο οικίσκος «[...] να γίνει κάτι να μη μας δουν έτσι οι ξένοι[..]» συνέβαλαν ώστε να επισκευαστεί και να ανακαινισθεί. Οι επισκευές συνεχίστηκαν για την υποδοχή Ιταλών επισήμων που ήλθαν για να καταθέσουν ορειχάλκινο στεφάνι στην προτομή του Φώσκολου το 1928. Επ’ ευκαιρία των εορτών της 100ετηρίδος πάντως δωρίθηκε στο Δήμο και προτομή του Φώσκολου, κειμήλιο της οικογένειας Βαλαωρίτου από τη Ζωή Ι. Βαλαωρίτου « με την παράκλησιν να τοποθετηθεί αύτη είτε εν τη αιθούση του Δημαρχείου είτε εν τη Βιβλιοθήκη Φωσκόλου αν πρόκειται να ανακαινισθή» αλλά και πολυτελής έκδοση των έργων του Φώσκολου εκ μέρους της ιταλικής Κυβέρνησης με ιδιόχειρη αφιέρωση του Μουσολίνι.

Το Μάρτη του 1927 πέθανε ο Σπ. Δεβιάζης, ο οποίος με τη διαθήκη του κληροδότησε στο Δήμο την προσωπική του βιβλιοθήκη μαζί με χειρόγραφα, ιδιωτικές επιστολές και ανέκδοτες εργασίες του. Τα βιβλία του Δεβιάζη μεταφέρθηκαν στο τέλος του 1927 από το σπίτι του στη Φωσκολιανή, τοποθετήθηκαν εκεί και καταγράφηκαν το 1930-1931 επί Δημάρχου Αναστασίου Μερκάτη από το θεολόγο Διονύσιο Δημ. Παπαγιαννόπουλο, αντί αμοιβής 5000 δρχ., με τη βοήθεια του βιβλιοφύλακα Γεωργίου Κονοφάου, ο οποίος είχε ήδη συντάξει, από το 1927, τον κατάλογο των βιβλίων της Φωσκολιανής.

Εικόνα του πλούτου της Βιβλιοθήκης Δεβιάζη παρουσιάζεται σε σχετικό φυλλάδιο που τυπώθηκε το 1931 από το Δήμο Ζακυνθίων. Το χειρόγραφο κατάστιχο όμως με την καταγραφή του περιεχομένου της Φωσκολιανής, βιβλίων και φυλλαδίων, που σύνταξε ο Κονοφάος δυστυχώς δεν διασώθηκε.

Μετά το θάνατο του Δεβιάζη άμισθοι έφοροι κατά σειρά διατέλεσαν οι καθηγητές Σπ. Γιαννόπουλος [1927-1930], Ιωάννης Καμπίτσης [ 1930- 1931] και ο συνταξιούχος καθηγητής Διον. Μαρτινέγκος το 1932 «… με την παράκληση να αποδεχθεί τον διορισμό, εις την τιμητικήν θέσιν».

Ο οικίσκος επισκευάστηκε και πάλι το 1933 [Δημαρχία Αναστασίου Μερκάτη 1929-1934] και η Φωσκολιανή λειτούργησε έτσι μέχρι το θάνατο, το Νοέμβρη 1934, του βιβλιοφύλακα Γ. Κονοφάου, οπότε και εν όψει της συζητήσεως νομοσχεδίου που πρόβλεπε ενοποίηση των βιβλιοθηκών, Δημόσιας και Φωσκολιανής, και του Αρχειοφυλακείου σε ενιαίο φορέα έκλεισε [Δημαρχία Φιλίππου Καρρέρ] για να επιληφθεί ο νέος Οργανισμός που θα δημιουργείτο. Το νομοθετικό διάταγμα ψηφίστηκε το 1935 και τα βιβλία της Φωσκολιανής, μαζί με τα βιβλία του Δεβιάζη, 3640 τόμοι και πολλά χειρόγραφα, μεταφέρθηκαν τον Ιούλιο του 1937 στη Δημόσια Βιβλιοθήκη, που τότε μετεγκαταστάθηκε από το μέγαρο Κομούτου στο μέγαρο Μεσσαλά , όπου στεγάστηκαν, καθώς φαίνεται, σε ιδιαίτερη αίθουσα Φωσκόλου.

Πορτραίτο του Φώσκολου [ελαιογραφία] που σωζόταν προσεισμικά στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ζακύνθου [από το π.Επτανησιακά Φύλλα Θ,1, 1976]

Έτσι πραγματοποιήθηκε εν μέρει η γνώμη που 40 χρόνια πριν, το 1893, διατυπώθηκε από το Νομάρχη Ματαράγκα περί συγχώνευσης των βιβλιοθηκών. Τμήμα Φωσκολιανό όμως στην οικία Φωσκόλου δεν διατηρήθηκε. Όλα γενικά τα βιβλία μεταφέρθηκαν και παρέμειναν εκεί μέχρι το 1953 που καταστράφηκαν από τους σεισμούς και τη φωτιά μαζί με τα βιβλία της Δημόσιας. Στη σημερινή Δημόσια Βιβλιοθήκη σφραγίδες της Φωσκολιανής –στη μέση ο Ζάκυνθος με λύρα, -περιμετρικά ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΦΩΣΚΟΛΙΑΝΉ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ- σε λίγα βιβλία, που διασώθηκαν, πιστοποιούν και διατηρούν τη μνήμη της βιβλιοθήκης αυτής.

Ο τύπος της σφραγίδας της Δημοτικής Φωσκολιανής Βιβλιοθήκης. Ο Ζάκυνθος καθήμενος σε βράχο κρατά λύρα. Η παράσταση από αρχαίο ζακυνθινό νόμισμα. Περιμετρικά η ονομασία της Βιβλιοθήκης

Το 1940,στις 6 Νοεμβρίου, τρία χρόνια μετά τη μεταφορά των βιβλίων της Φωσκολιανής, στη δίνη του πολέμου, ιταλικά αεροπλάνα βομβάρδισαν την πόλη της Ζακύνθου. Βόμβα που έπεσε κοντά στην οικία Φωσκόλου την κατέστρεψε κλείνοντας έτσι την πρώτη φάση της ιστορικής πορείας του σπιτιού του Φώσκολου.

Η δεύτερη περίοδος της ζωής του άρχισε το 1941 με την Ιταλική Κατοχή. Το ενδιαφέρον των Ιταλών για το σπίτι του Φώσκολου, που τιμούσαν σαν τέκνο της Ιταλίας και του οποίου τα οστά από το 1871 βρίσκονταν στο Πάνθεον των μεγάλων Ιταλών στη Σάντα Κρότσε στη Φλωρεντία ήταν συνεχές. Είχε ήδη εκδηλωθεί με δημοσιεύματα το 1882 και διατυπώθηκε και πάλι το 1885, με πρόταση αγοράς του από την ιταλική κυβέρνηση δια του προξένου της στη Ζάκυνθο Κωνσταντίνου Μεσσαλά.

Η αγορά της οικίας τότε από το Δήμο και η χρήση της για σκοπούς που τιμούσαν τον ποιητή απέτρεψε το ενδεχόμενο αυτό.

Όταν το Μάιο του 1941 κατέλαβαν οι Ιταλοί τη Ζάκυνθο ενδιαφέρθηκαν αμέσως για την ανέγερση της κατεστραμμένης από το βομβαρδισμό οικίας του Φώσκολου με απώτερο σκοπό να διατηρηθεί στη γενέτειρα του ποιητή η οικία του και «να καταστή κέντρον σπουδών και πνευματικόν μουσείον Φωσκολιανών μελετών».

Οι Ιταλοί ανοικοδόμησαν το κτίριο με τα χρήματα που είχαν κατατεθεί στην Τράπεζα από τους Ζακυνθινούς της Αμερικής για τις ανάγκες των οικογενειών των Ζακυνθινών πολεμιστών του 1940 Το ανοικοδόμησαν στη θέση που βρισκόταν πριν και με το ίδιο σχέδιο που είχε πριν και μέσα σε λίγους μήνες μέχρι το Δεκέμβρη του 1941 το οικοδόμημα είχε ολοκληρωθεί.

Στην πρόσοψη του επικολλήθηκε, με εντολή του ιταλού επιτετραμμένου και με έξοδα του Δήμου Ζακυνθίων, τον Ιανουάριο του 1942, με γρανιτένια γράμματα η φράση του Φώσκολου …. E a te il pensier.

Η οικία Φωσκόλου το 1942. Στην πρόσοψη με εντολή των Ιταλών τέθηκε από το Δήμο Ζακυνθίων με γράμματα από γρανίτη η φράση: ....e a te il pensier

Ο σχεδιασμός του εσωτερικού διάκοσμου και των ξυλογλυπτικών εργασιών εκπονήθηκε από τη Δ/νση Καλών Τεχνών, υπηρεσία που είχαν συστήσει οι Ιταλοί, βάσει μοτίβων , όπως αναφέρεται, του διάκοσμου της Φανερωμένης, η δε εκτέλεση των ξυλογλυπτικων εργασιών ανατέθηκε στο καλλιτέχνη Νικόλαο Ανδραβιδιώτη.

Για τον ευπρεπισμό και τον εμπλουτισμό σε έπιπλα, κειμήλια και βιβλία το Νοέμβρη του 1941 οι Ιταλοί συγκρότησαν επιτροπή που τέθηκε υπό την εποπτεία του σχολικού επόπτη Γκουίντο Φάμπρις.

Η Επιτροπή ονομάστηκε «Δια τον οίκον Φωσκόλου», Comitato pro Casa del Foscolo, και αποτελείτο από τους Λουκά Γ. Καρρέρ, Αντώνιο Κομούτο, Παν. Κονίδη, Δημ. Κοριατόπουλο, Ερμ. Λούντζη, Διον. Μαρτινέγκο, Αναστ. Μερκάτη, Νικ. Μουζάκη, Διον. Ρώμα, Σπ. Γιαννόπουλο.

Για την επίτευξη των σκοπών της η επιτροπή απευθύνθηκε με προσωπική επιστολή προς όσους έκρινε ότι μπορούσαν να προσφέρουν «γενναιοδώρως εις τον « Οίκον του Φωσκόλου» το ό,τι κατέχωσι δυνάμενον να συντελέση εις την καλυτέραν και αξιοπρεπεστέραν αυτού εμφάνισιν. ήτοι, έπιπλα του τέλους 700 και αρχών 800 (κιβώτια σχήματος θρανίου, βιβλιοθήκης «BURO» , τραπέζια, πινάκιον τοίχου, καρέκλας κ.λ.π.») απόψεις και τοπεία της Ζακύνθου της Φωσκολιανής περιόδου, εικόνας, προσωπογραφίας, βιβλία, έγγραφα, επιτραπέζια σκεύη κ.λ.π. « και σημείωνε ότι «Το όνομα των γενναίων δωρητών θέλει παραμένει εις την κοινήν εκτίμησιν και εύφημος τούτου μνεία γίνεται εις τον « Οίκον του Φωσκόλου».

Ουσιαστικά η επιτροπή ενήργησε τότε για την ανασύσταση της Φωσκολιανης Βιβλιοθήκης, στο ίδιο πνεύμα και με τον ίδιους τρόπους όπως αρχικά δημιουργήθηκε το 1888 με δωρεές δηλ. κάθε είδους βιβλίων.

Ένα τυχαίο γεγονός λίγους μήνες αργότερα τη νύχτα της 23ης προς 24η Μαρτίου 1942 συντέλεσε και στη συμμετοχή των πολιτών με ερανικές εισφορές. Οι ερανικές εισφορές προκλήθηκαν ως ένδειξη αποδοκιμασίας για το λέρωμα από άγνωστους με ακαθαρσίες, γιατί πρόσβαλε το εθνικό αίσθημα, της επιγραφής «Zante d’ Italia al Ugo Foscolo.1 Μaggio 1941» (η Ζάκυνθος της Ιταλίας στον Ούγο Φώσκολο 1 Μαΐου 1941), που οι Ιταλοί έθεσαν στη στήλη της προτομής του Φώσκολου.

Η επιτροπή με ανακοίνωσή της προσκαλούσε «[…] όλους τους συμπολίτες σε ένδειξη διαμαρτυρίας να διαγωνισθούν για την γρήγορη και οριστική συστηματοποίηση της οικίας του Φωσκόλου. Χρηματικές εισφορές, έπιπλα, σκεύη, πίνακες, βιβλία κλπ γίνονται δεχτά στη Σχολική Εποπτεία Ζακύνθου επί αποδείξει, per la sistemazione della Casa del Foscolo για τη συστηματοποίηση της οικίας του Φωσκόλου» , ενώ ιδιαίτερο βιβλίο με τα ονόματα όλων όσων θα συντελούσαν σ’ αυτό στην συστηματοποίηση δηλ.της οικίας θα διατηρείτο και θα εκτίθετο στην οικία του ποιητή.

Η ανταπόκριση ήταν μαζική. Ο σεβασμός προς τον ποιητή αφ’ ενός και η διαφαινόμενη ιταλική πίεση αφ ετέρου είχαν αποτέλεσμα Ελεύθεροι επαγγελματίες, έμποροι, δημόσιοι υπάλληλοι, δάσκαλοι και καθηγητές κατά πλειοψηφία (ο Φάμπρις άλλωστε ήταν ο προϊστάμενός τους),πολλά από τα ονόματα των οποίων διασώθηκαν, πρόσφεραν χρήματα στις δύσκολες ώρες της κατοχής για τη συστηματοποίηση της οικίας Φωσκόλου. Καθώς η « η φιλοτιμία των εντοπίων κατά τον διενεργηθέντα έρανον υπήρξε παραδειγματική», [ μέχρι 10 Μαίου είχαν συγκεντρωθεί 254.750 Ιονικές δραχμές] , συνεχίστηκαν οι εργασίες καλλωπισμού και έλπιζαν ότι «πολύ σύντομα το νέον αυτό κόσμημα του τόπου μας θα τεθή εις την διάθεσιν του κοινού» . Ο αρχηγός των Πολιτικών υποθέσεων Παρίνι επισκέφτηκε την οικία τον Ιούνιο 1942 και «[..] εθαύμασεν την ξυλογλυπτικήν εργασίαν της οροφής εκφρασθείς ενθουσιωδώς δια τον εκτελεστήν αυτής καλλιτέχνην Ανδραβιδιώτην. […]συνέστησεν εις τον Σχολικόν Επόπτην και εις την Δ/νσιν Καλών Τεχνών την ταχυτάτην αποπεράτωσιν του έργου θέσας συνάμα εις την διάθεσίν των και οποιαδήποτε χρηματικήν πίστωσιν ήτις ήθελε είναι αναγκαία προς τούτο».

Με την ολοκλήρωση των εργασιών και του εσωτερικού διάκοσμου της οικίας Φωσκόλου το Φεβρουάριο του 1943 τοποθετήθηκε επιμελητής της οικίας Φωσκόλου ο εκ των μελών της επιτροπής καθηγητής Διονύσιος Μαρτινέγκος, που είχε διατελέσει άμισθος έφορος της Φωσκολιανής από το 1932 μέχρι το 1934 για να φροντίσει δια τον πλουτισμόν και τη διατήρησιν του οίκου του ποιητού ώστε γρήγορα να παραδοθή εις το κοινόν ».

Παρά τις αναφορές που έχουμε για τον καλλιτεχνικό εσωτερικό διάκοσμο, τον αναφέρει και ο Κονόμος ως σπουδαίο έργο του Ανδραβιδιώτη, σημειώνοντας ότι η οικία Φωσκόλου χρησιμοποιείτο τότε ως Μουσείο, περιγραφές ή φωτογραφίες του έργου αυτού που εκτελέστηκε από Ζακυνθινό τεχνίτη και ουσιαστικά με τα χρήματα και τις προσφορές των Ζακυνθινών δεν γνωρίζουμε αν υπάρχουν. Γνωρίζουμε όμως την τότε επίπλωση της οικίας Φωσκόλου που προήλθε και αυτή από τις προσφορές Ζακυνθινών.

Το Σεπτέμβρη του 1943 μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας και την αποχώρηση των Ιταλών η οικία περιήλθε στη διαχείριση του ιδιοκτήτη της Δήμου Ζακυνθίων. Την παρέλαβε στις 30-12-1943 από τον επιμελητή Διον. Μαρτινεγκο, ορισμένη από το Νομάρχη επιτροπή, που αποτελείτο από τον τότε Γενικό γραμματέα του Δήμου Νικόλαο Χασαλεύρη και το προϊστάμενο του Αρχειοφυλακείου Δημ. Κοριατοπουλο. Σύμφωνα με το πρωτόκολλο παράδοσης και παραλαβής τα έπιπλα του οικίσκου ήταν κάρινα όλα τέχνης του 18 αι. Ήταν ένας καπαπές , τέσσαρες πολυθρόνες, δέκα καρέκλες, ένα μπορώ ,μια βιβλιοθήκη με 26 βιβλία και δύο τραπέζια. Υπήρχε ακόμη μία ελαιογραφία του Φωσκόλου, μια προτομή του σε ξύλινο βάθρο [πιθανότατα η δωρεά της Ζωής Βαλαωρίτου] , μία θήκη καρίνη που περιείχε δύο ταινίες καταθέσεως στεφάνου στην προτομήν του Φωσκόλου και ένα στεφάνι χάλκινο αφιερωμένο εις τον Ούγον Φώσκολον[ ήταν το στεφάνι που ιταλοί επίσημοι κατέθεσαν το 1928].

Λίγες μέρες αργότερα με το συμμαχικό βομβαρδισμό της 11-1-1944 η οικία Φωσκόλου υπέστη σοβαρές βλάβες από την έκρηξη και τα βλήματα που εκσφενδονίστηκαν. Οι εξωτερικές πόρτες και τα παράθυρα έσπασαν, η στέγη υπέστη σοβαρές ζημιές , ο εξωτερικός τοίχος είχε φθορές οι δε εσωτερικοί είχαν ρωγμές και ένας ήταν ετοιμόρροπος.

Τότε η επίπλωση και τα αντικείμενα μαζί με ό,τι άλλο είχε διασωθεί[ εσωτερικά φύλλα, πόρτες] μεταφέρθηκε και διαφυλάχτηκε στο Δημαρχιακό Κατάστημα, κλείστηκαν όλα τα εξωτερικά κουφώματα για λόγους ασφαλείας και προστασίας του εσωτερικού και ο οίκος Φωσκόλου παρέμεινε έτσι μέχρι το 1949 αφού εξασφαλίστηκε, το Σεπτέμβρη του 1945 επί Δημάρχου Δημητρίου Κούμανη και με την κατεδάφιση των υπερκείμενων τοίχων των κατεστραμμένων διπλανών κτιρίων.

Έκτοτε η οικία Φωσκόλου είχε διάφορες χρήσεις εναρμονισμένες με τις μεταπολεμικές ανάγκες του τόπου.

Το Σεπτέμβρη του 1949, επί δημάρχου Ματθαίου Μιχαλίτση, άρχισαν επισκευές για να στεγαστεί εκεί προσωρινά Επαγγελματική Βιοτεχνική Σχολή Απόρων Κορασίδων που με ενέργειες του Νομάρχη Δημ. Σαμπατακάκη ίδρυσε τότε στη Ζάκυνθο το Εθνικό ίδρυμα. Τον Ιούνιο του 1950 είχαν ήδη μεταφερθεί εκεί και 6 αργαλειοί που προβλέπονταν για τη λειτουργία της Σχολής.

Η Σχολή λειτούργησε στο ισόγειο της οικίας για ένα διάστημα και κατά πληροφορίες είχε πολλές μαθήτριες. Το Νοέμβρη του 1951 η οικία ολόκληρη ή τουλάχιστον ο όροφος φαίνεται να είναι κενή αφού τότε ο Δήμος απέρριψε, ως ασύμφορη, αίτηση ιδιώτη που ζητούσε να την νοικιάσει . Είναι βέβαιο όμως ότι η Σχολή δε στεγαζόταν εκεί τον Ιούλιο 1952 αφού ο Δήμος πλήρωνε τότε συνδρομή για πληρωμή του ενοικίου οικίας στην οποία στεγαζόταν η Επαγγελματική Σχολή.

Το Μάρτη του 1952, καθώς συζητείτο η ίδρυση παραρτήματος της Σχολής Καλών Τεχνών στη Ζάκυνθο από το Εθνικό Ίδρυμα ο Δήμος προθυμοποιείτο να παραχωρήσει « προς την μέλλουσαν να ιδρυθεί ενταύθα Σχολήν Καλών Τεχνών την χρήσιν μ ό ν ο ν της οικίας Φωσκόλου για την στέγασιν των εκάστοτε αφικνουμένων καλλιτεχνών και δια το χρονικό διάστημα τεσσάρων (4) ετών από της ενάρξεως της λειτουργίας της» με τον όρο ότι όλες οι επισκευές ή διασκευές που θα θεωρούνταν αναγκαίες θα βάραιναν τη σχολή και θα έμεναν εις όφελος του Δήμου χωρίς αποζημίωση μετά την εκπνοή της παραχώρησης.

Παράρτημα και παραχώρηση δεν φαίνεται να έγινε . Τον Αύγουστο του 1952 στην οικία Φωσκόλου μεταφέρθηκε προς φύλαξη το άγαλμα του γλαδιατόρου, έργο του Τενεράνι, μαθητού του Κανόβα, δωρεά της Μαρίας Καίσαρα Ρώμα στο Δήμο από το 1905, που μέχρι τότε βρισκόταν σε κηπάριο του Δήμου και του είχαν αποκοπεί από τους βομβαρδισμούς τα χέρια.

Κατά πληροφορίες κατά το διάστημα αυτό ο όροφος χρησιμοποιείτο για να δίνονται εκεί διαλέξεις.

Ένα χρόνο μετά, τον Αύγουστο του 1953, σεισμοί και φωτιά κατέστρεψαν την οικία Φωσκόλου και έκλεισε ο κύκλος της περιόδου αυτής της οικίας που οριοθέτησαν δύο ολοκληρωτικές καταστροφές. Ο βομβαρδισμός του 1940 και ο σεισμός και η φωτιά του 1953.

Στη καινούργια πολιτεία η θέση της οικίας παρέμενε κενή μέχρι το 1969 . Τότε με ενέργειες του Νομάρχη Ανδρέα Ιωάννου αγοράστηκε από την οικ. Στουπάθη και τοποθετήθηκε στο οικόπεδο της οικίας το «πνεύμα της θλίψης» , ο θρηνών άγγελος, άγαλμα που κοσμούσε τον τάφο της 20χρονης Ελένης Στουπάθη στο νότιο νεκροταφείο της Ζακύνθου, έργο του γλύπτη Ιω. Βιτσάρη, και ιδρύθηκε κενοτάφιο εις ανάμνηση και απόδοση τιμής στον ποιητή των Τάφων. Επιγραφή με τους στίχους του «o materna mia terra» έμενε να θυμίζει τον ποιητή και τη ζακυνθινή καταγωγή του.

Έπρεπε να περάσουν 60 χρόνια από το 1953 για να ανεγερθεί στην ίδια θέση και με το ίδιο πάλι σχέδιο το σπίτι του Φώσκολου, χωρίς τον έναν από τους δύο γείτονές της - ο αναδασμός το έκαμε γωνιακό - με τις προσπάθειες και την επιμονή ενός προικισμένου με ευαισθησία και γνώση ανθρώπου, του αείμνηστου Νικολάου Λαλώτη , προέδρου του Πολιτιστικού Συλλόγου Ζακύνθου ΟΥΓΟΣ ΦΩΣΚΟΛΟΣ, που ιδρύθηκε γι αυτό το σκοπό, και τη στήριξη του ιδιοκτήτη, Δήμου Ζακυνθίων, και του χρηματοδότη, Αντιπεριφέρειας Ζακύνθου. Η μοίρα τώφερε να ενδιαφερθεί γι’ αυτό και να το επιτύχει ο άνθρωπος που στα νεανικά του χρόνια γνώρισε καλά το σπίτι του Φώσκολου στην πρώτη του μορφή, αφού στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αι. το προς το νότο διπλανό σπίτι ανήκε στον πατέρα του, συμβολαιογράφο Γεώργιο Ζήβα-Λαλώτη.

Σήμερα με τη νέα του νομική μορφή και τη διαχείριση του πολιτιστικού Συλλόγου ΟΥΓΟΣ ΦΩΣΚΟΛΟΣ το Σπίτι του Φώσκολου εγκαινιάζει μια καινούργια εποχή συνεχίζοντας να εξυπηρετεί τους σκοπούς για τους οποίους αρχικά ιδρύθηκε. Εκθέσεις μόνιμες ή περιοδικές αναφερόμενες στον ποιητή, δανεισμοί ποικίλου υλικού, αναπαραγωγή έργων του ποιητή, εκδόσεις, συνεργασίες με φορείς τοπικούς ή άλλους στην Ελλάδα και το εξωτερικό που τιμούν τον ποιητή, ιδιαίτερα στην Ιταλία, συνέδρια, λειτουργία ψηφιακής βιβλιοθήκης, μπορούν να καταστήσουν την οικία Φωσκόλου, Μουσείο- Βιβλιοθήκη, σημαντικό κέντρο μελέτης του Φωσκολιανού έργου έτσι όπως και οι προηγούμενες γενιές από την αρχή της δημιουργίας της το οραματίστηκαν, το πίστεψαν και το ευχήθηκαν:

Προσκυνητάρι ιερό για κάθε νέα πλάσι, που τότε μόνον θα χαθή όταν κ’ η γης χαλάση.

Γεωργία Κόκλα-Παπαδάτου